SEDYE İLE YATAY HAREKET

Mağara kurtarma organizasyonunun fiziksel olarak en zor kısmı, yatay galeride sedye ile harekettir. Yaralı ile birlikte sedye ağır ve idare edilmesi zor bir yüktür.  Mağaranın kendine ait özellikleri nedeniyle nakil işlemi diğer tip kurtarma operasyonlarından farklılık gösterebilir. Sedye takımının kazazedeyi zor ve dar bir alanda  taşıması ya da aktarması gerekebilir. Özensiz, uygun olmayan bir taşımayla kazazedenin durumu daha ciddi hale gelebilir. Güvenli bir nakil için, sedye taşıyıcılarının belirli aralıklarla dinlenmesi ya da değiştirilmesi gerekir.  Ancak bunu yaparken de nakil işlemini yavaşlatmaktan kaçınılmalıdır. Hatalar ve bunlardan edinilen tecrübeler sonucu, mağaraya özel, bazı sedye taşıma ve aktarma teknikleri geliştirilmiştir. Bu makalede bu taşıma ve aktarma teknikleri detaylı olarak tarif edilecektir.

HORIZONTAL MOVEMENT WİTH STRETCHER

ABSTRACT
The most physically difficult part of a cave rescue operation is moving  with the stretcher in horizontal passage. A stretcher containing  patient is a heavy and hard to handle load. Due to characteristics of the cave itself, transporting process may differ from other type of rescue operations.  Stretcher team maybe in a position to carry and pass the casualty in a difficult and narrow space. With a careless and inproper carrying , the condition of the casualty may become more serious. For a safe transporting, the bearers  must rest and relieve periodically. This must be done without slowing the transporting process. As a result of errors and experiences gained, several stretcher carrying and passing techniques have been developed special to caves. In this article these carrying  and passing techniques will be described in detail.
Key words: stretcher, cave, rescue, horizontal

GİRİŞ

Mağarada kaza sonucu yaralanan kişinin sedye ile dışarı nakli, kurtarma çalışmasının en zor kısmıdır. Yaralının da içinde olduğu sedye, mağara koşulları düşünüldüğünde, ağır  bir yüktür. Sedyeyle taşınmasına karar verildiğinde, yaralının güvenliği artık sedye takımının elindedir. Uygun olmayan bir nakille kazazedenin yaralanması daha da artabilir. Yapılan hatalar ve bunlardan elde edilen tecrübeler sonucu, çok sayıda sedye taşıma ve aktarma teknikleri geliştirilmiştir.

Farklı kullanımlar için farklı sedye tipleri bulunmaktadır.. Bazı sedyeler sürükleme, bazı sedyeler ise özellikle dikey taşımaya uygun üretilmişlerdir. Dar ve uzun bir galeriden sonra genişleyerek sonlanan mağarada önce dar alan sedyesi daha sonra kolay taşınabilir sepet sedye kullanılabilir. Ancak genelde kurtarma grupları sedye manevralarının çoğunu karşılayabilecek tek bir sedye kullanmaktadırlar. Yaralının bir sedyeden diğer sedyeye aktarılması da pratikte kolay değildir.

Sedyeyi minimum 6 kişiden oluşan sedye takımı hareket ettirir. Takımın belirli zamanlarda dinlenebilmesi, yorulanların değiştirilebilmesi için 10-15 kişilik bir sedye takımı idealdir. Sedye takımının yedek elemanları sedyenin önünde bulunmalı ve rotayı açmaya yardımcı olmalıdır. Sedye takımının kaptanı sedyenin sol önünde yer alır. Kaptan sedyenin indirilmesi, kaldırılması ve sedyenin yönlendirilmesinden sorumludur. Tıbbi personel normalde sedye takımının bir parçası değildir. Takıma eşlik eder ve nakil sırasında yaralıyı monitörize eder. Her manevra öncesi mutlaka o manevrayla ilgili “hazırlan” komutu verilir.

Sedye taşıyıcıları mağaranın olumsuz koşulları nedeniyle, mağara dışında yapılan kurtarma operasyonlarına kıyasla daha çabuk yorulabilirler. Bu nedenle taşıyıcılar düzenli aralıklarla dinlenmeli ya da yer değiştirmelidir. Ancak bunu yaparken nakil işini yavaşlatmaktan kaçınılmalıdır.

Ortalama bir taşıyıcının, sedyeyi güvenli bir şekilde 30 dakika taşıması beklenir. Tabi bu süre galerinin özelliklerine göre değişebilir. Sedye takımının rotasyonu mağara koordinatörünün veya sedye takım kaptanının sorumluluğundadır. Sedye takımının rotasyonu iki şekilde olur. Yedekler mağaranın belli bir noktasında bekler, sedye burada değiştirilir. Ya da yedekler önde sedyeyle beraber hareket ederler, yer değiştirme gerektiğinde bu işlem ikili vardiyalar halinde yapılır. İlk yöntem yaralının yanında kaosu önlemesi açısından daha iyidir.

Sedyenin yatay hareketinde 4 temel yöntem kullanılır. Bunlar:
- Taşıma
- Aktarma
- Sürükleme
- Travers hat üzerinde ilerletme

Aşağıda, fotoğraflarla ayrıntılı olarak anlatılan  sedye ile yatay  hareket çalışmaları, Ankara Tuluntaş Mağarası’nda Mağara Araştırma Derneği’ne ait Sked sedye ile gerçekleştirilmiştir.

GENEL PRENSİPLER

-Taşıyıcılar arasında boy ve güç dengesi göz önünde bulundurulmalıdır.
-Eğim indirmek dışında tüm sedye hareketlerinde kazazedenin başı çıkış yönünde olmalıdır.
-Dur komutu güvenli olmayan bir durumla karşılaşıldığında, sedye takımının herhangi bir elemanı tarafından verilebilir. Ancak yeniden hareket komutu sadece sedye takım kaptanı tarafından verilebilir.
-Nakil ile ilgili tüm tartışma ve fikir alışverişi yaralının uzağında yapılmalı, son plan yaralıya bildirilmelidir.
-Nakil sırasında yaralı ile sürekli iletişim kurulmalı ve ona güven verilmelidir.
-Tıbbi personel nakil sırasında, her manevrada sedye takımına eşlik etmelidir

1-TAŞIMA YÖNTEMLERİ
5 çeşit taşıma yöntemi vardır.
 

6 KİŞİYLE TAŞIMA :Sedye ile yaralı naklinde en sık kullanılan yöntemdir. Sedyenin her iki yanında üçer kişi bulunur. Düzgün olmayan bir zeminde hareket edilirken yedinci bir kişi de ayak tarafından tutabilir. Bu yöntemle neredeyse yürüme hızına yakın bir hızla hareket edilir ve taşıyıcılardan bir ya da ikisinin düştüğü ya da sarsıldığı durumlarda sedye diğer yöntemlere göre daha az etkilenir. Bu yöntemin en önemli dezavantajı taşıyıcıların görüşünün sedye ve önündeki kişilerce sınırlandırılmasıdır. Bu yüzden öndeki taşıyıcıların engeller hakkında uyarmaları gerekir..Diğer bir dezavantaj da bu yöntemin kullanılabilmesi için geniş bir galeri gerektirmesidir. Geniş galeriler için seçilecek en iyi yöntemdir. Bu taşıma şeklinde boy ve güç dengesi göz önünde bulundurulmalıdır. Eşit boy ve eşit güçtekiler karşılıklı yerleştirilmelidir. Böylelikle hem taşıma kolaylaşır hem de bazılarına daha fazla yük binmesi önlenmiş olur

  2 KİŞİYLE TAŞIMA : Geniş bir galeriden sonra, daralan kısmı geçmek için kullanılabilir. Bu yöntemin en önemli avantajı 6 kişilik taşımadan iki kişilik taşımaya geçerken hareketin durmadan devam ettirilebilmesidir. Pasajın daraldığı görülünce iki kişi taşıma komutuyla, sedye kaptanı sedyenin önüne, sağ en arkadaki taşıyıcı ise ayak kısmına geçer ve sedyenin ağırlığını alırlar. Kalan dört kişi ise sedyenin önünden geçerek, daralan yeri geçer ve beklerler. Yer değiştirme ve sedyeyle hareket yavaş olmalıdır.Yorucu bir yöntemdir. Taşıyıcıların güçlülerden seçilmesi gerekir.

KAPLUMBAĞA YÖNTEMİ : Bu yöntem dar galerilerde  altı kişiyle taşımanın uygun olmadığı durumlarda, iki kişiye kıyasla, daha uzun süreler taşımaya olanak verir. Üçüncü kişi sedyenin altında, sırtını ve omuzlarını kullanarak sedyenin ağırlığının bir kısmını üzerine alır. Sedyenin altındaki kişi el ve dizleri üzerinde sürünerek, öndeki taşıyıcının(takım kaptanı) komutlarıyla hareket eder. İki kişiyle taşımayla kıyaslandığında, sedyenin düşme riski, bu yöntemde azdır. Aynı zamanda taşıyan kişiler daha az yorulur. Alttaki kişi ara ara değiştirilmelidir.

YILAN YÖNTEMİ : Kaplumbağa yönteminin bir modifikasyonudur. Galerinin, kaplumbağa yöntemini uygulayamayacak kadar çok alçak olduğu durumlarda kullanılır. Bir kişi sedyenin altına yatar ve sedye üzerindeyken sürünür.

KIRKAYAK YÖNTEMİ : Kaplumbağa yönteminin bir modifikasyonudur. Sedyenin altında iki kişi vardır. Yaralının ağır olduğu dar galerilerde taşımayı kolaylaştırmak ya da su dolu dar galerilerde sedyenin ıslanmasını önlemek amacıyla  kullanılabilir.


ASKIDA TAŞIMA : Askı kayışları kullanarak taşıma yöntemidir. Özellikle çatlak tarzı galerilerde yük azaltmak ve taşıma kolaylığı sağlamak için kullanılır. Diğer yöntemlerle kombine edilebilir.

2-AKTARMA

Sedyeyle taşıma sırasında, mağarada herhangi bir engelle karşılaşıldığında, yaralı naklini kolaylaştırmak, sedye takımının güvenli geçişini sağlamak ve dar pasajlarda sedye taşıyıcıları arasındaki değişimi kolaylaştırmak amacıyla sedyenin elden ele geçirilmesi gerekebilir. Aktarma gerektiğinde sedye durdurulur, taşıyıcılar aktarma işlemi için pozisyon alır. Sedye kaptanı kontrolü daha iyi pozisyondaki birine devredebilir. Aktarma işlemi sırasında taşıyıcılar hareket etmez, sadece sedye hareket ettirilir. Aktarma yavaş ancak güvenli bir yöntemdir. Tecrübeli bir ekip, aktarmayla sedyeyi yavaş yürüme hızına yakın bir hızda hareket ettirebilir. Aktarma işleminin etkin bir şekilde yapılabilmesi için çok sayıda taşıyıcıya ihtiyaç vardır. Özellikle geniş olmayan galerilerde, taşıyıcıların aktarma işleminden sonra yer değiştirmeleri gerekeceğinden, hareket kısıtlılığı nedeniyle yaralı nakil hızı azalır.

AKTARMA YÖNTEMLERİ:

BİRDİRBİR YÖNTEMİ
En sık kullanılan sedye aktarma yöntemidir. Zemindeki bir çatlak geçişinde, birkaç adımlık yükselişlerle karşılaşıldığında, dar bir alandan geçerken ya da taşıyıcıların denge probleminin olabileceği her durumda sedye güvenliği için kullanılabilir. Bu yöntem sedyenin ön yanlarında fazladan iki kişi gerektirir. Sedye elden ele aktarılır. Sondaki iki kişi boşta kalınca bunlar öne geçerler ve bu hareket tekrarlanarak sedye hareket ettirilir. Sedye aktarımı sırasında taşıyıcılar yer değiştirirken kollarını dinlendirme ve sedyedeki yerlerini değiştirme fırsatı da bulabilirler.

OTURARAK AKTARMA( Diz üstünden aktarma)

Birdirbir yönteminin bir varyasyonudur. Galerinin ayakta durmayı kısıtlayacak kadar alçak olduğu durumlarda uygulanabilir. Taşıyıcılar galerinin her iki yanında belirli aralıklarla otururlar ve ayaklarını öne uzatırlar. Sedye taşıyıcıların bacakları üzerinden yana aktarılır. Bu yöntemin en önemli dezavantajı, yavaş olması ve düzenleme öncesi sedye hareketinin durdurulmasını gerektirmesidir. Ayrıca arkadaki taşıyıcıların öne geçmesi de zor olabilir. Bir çatlak geçişi sırasında ya da galeri tabanının tavanından daha dar olduğu geçişlerde de kullanılabilir.

OMUZ ÜZERİNDEN AKTARMA

Bir çatlak geçişinde ya da galeri tabanının tavanından daha dar olduğu durumlarda aktarma işlemi omuz üzerinden yapılabilir. Yavaş ancak güvenli bir aktarma yöntemidir.

 
ASİMETRİK TAKIM AKTARMA

Bu yöntem, sedyenin her iki tarafındaki taşıyıcıların, sedyeyle birlikte yürüyerek hareket etmesine olanak sağlamayacak şekildeki bir galeride kullanılabilir. Sedyenin bir tarafındakiler otururken diğer tarafındakiler ayaktadır. Özellikle ayakta kalanlar için yorucu bir yöntemdir.

TEK SIRADA YATARAK AKTARMA

Galerinin dar ve alçak olduğu, tabanın ise sedyeyi sürüklemeye uygun olmadığı durumlarda tercih edilen bir yöntemdir. Taşıyıcılar sırtüstü ve başları gidiş yönünde olacak şekilde yatarlar. Başlar öndeki taşıyıcının bacakları arasındadır. Taşıyıcılar küçük hareketlerle sürünürken sedyede öne doğru kaydırılır. Tabanda çok derin olmayan su varlığında, sedyeyi kuru tutmak amacıyla da bu yöntem kullanılabilir. Sedyenin altındaki taşıyıcılar, sedye üzerlerinden geçerken başlarını yana çevirirler.

KALDIRIM TAŞI YÖNTEMİ

Galeride aşılması gereken bir çukur varlığında, taşıyıcılardan birinin bu çukuru doldurması ve sedyenin bu taşıyıcının sırtı üzerinden aktarılması yöntemidir. Sedyenin tabandaki çukurlara takılmadan geçişini sağlar ancak sedye altındaki taşıyıcıya fazla yük biner.


Yukarıda sıralanan tüm aktarma yöntemlerinin etkin ve güvenli bir şekilde gerçekleştirilebilmesi için 12 kişiye ihtiyaç vardır. 4-6 kişi sedyeyi taşırken diğerleri sedyeyi aktarma sırasında hareket halindedir. Burada hızı belirleyen yedek taşıyıcıların ne kadar hızlı öne geçebildikleridir. Geniş galerilerde sedyenin etrafından dolanarak öne geçilirken, dar galerilerde sedyenin altından geçerek ya da tırmanarak öne geçmek gerekebilir.

3-SÜRÜKLEME
Sedyenin sürükleme için uygun olup olmadığına dikkat edilmelidir. Bazı sedyeler sürükleme sırasında yaralı koruma açısından problem yaratabilir. Sürükleme iple ya da ipsiz yapılabilir.

SÜRÜNEREK YA DA EMEKLİYEREK SÜRÜKLEME
En sık kullanılan yöntem budur. Burada bir taşıyıcı ayakları gidilecek yönde olacak şekilde yatar ve geriye doğru sürünerek sedyeyi çeker. Diğer taşıyıcı ise sedyenin diğer ucundan sedyeyi iter ve yönlendirir. Bu yöntem zor ve yavaştır. Burada sedyenin hemen hemen bütün yükü önde sedyeyi çeken taşıyıcıdadır. Bu yöntem kısa mesafeli tabanı düzgün, dar ve alçak tavanlı galerilerde iyi çalışır. Sürükleme sırasında, ayakların en çıkıntılı nokta olduğu unutulmamalıdır.

İPLE ÇEKEREK SÜRÜKLEME
Mağara zemininin uygun olduğu durumlarda, özellikle dar ve alçak galerilerde iple çekerek sedyeyi sürüklemek, zaman ve güç tasarrufu sağlayabilir. İki şekilde yapılabilir. Birinci yöntem  ipin, sedyenin önünde ve uzağında bir yerde, birkaç kişi tarafından çekilmesi, bir kişinin de sedyeyi arkadan yönlendirmesidir. İkinci yöntem ise sedyenin önünde, sedyeye yakın peş peşe sürünen taşıyıcıların her ikisinin de ipe bağlı sedyeyi çekmesi, yine arkadan bir taşıyıcın sedyeyi yönlendirmesidir.

SÜRÜKLEYEREK AKTARMA   

Hem sürükleme hem de aktarma yöntemlerinin kombinasyonudur. Bu yöntem alçak ancak geniş galerilerde kullanılır. Daha az yorucu bir yöntemdir. Galerinin genişliğine göre taşıyıcılar sedyenin bir ya da iki tarafında yüzleri sedyeye dönük olacak şekilde uzanırlar.. Bir taşıyıcı ayakları gidiş yönünde olacak şekilde önde yer alır. Öndeki taşıyıcı çekerken yandaki taşıyıcılar sedyeyi sürükleyerek aktarırlar.

SEDYEYİ KAYDIRMA
Özellikle eğimli düzgün yüzeylerde sedye yukarı ya da aşağı, kaydırılarak hareket ettirilebilir. Aşağı ya da yukarı kontrollü hareketi sağlayacak, bir emniyet sistemi kurularak sedye iple kaydırılır. Sedyeyle beraber hareket eden iki taşıyıcı da yönlendirmeyi sağlar.

4-TRAVERS HAT ÜZERİNDE İLERLETME

 Mağara tabanının çok engebeli, çamurlu ya da derin suyla kaplı olduğu durumlarda tüm galeri boyunca gergin bir hat kurulur. Sedye makaralar aracılığıyla bu ip üzerinde ilerletilir. Kurması zaman alabilir ancak taşıyıcıların daha kolay hareket etmesini ve az yorulmasını sağlar

Nakil işlemine başlamadan önce geçilecek tüm engellerin değerlendirilmesi ve rotanın planlanması gerekir. Özensiz bir taşımayla kazazedenin yaralanmasının daha da artacağı unutulmamalıdır. Nakil sırasında hem taşıyıcılar hem de kazazede için bazı riskler mevcuttur. Ağır bir çabadan sonra duraklamalar yani ısınma ve soğuma periyodları yoğun stresle de birleşince bazı yaralanmalar maskelenebilir.(özelikle kas ve bağ dokusu yaralanmaları) Bunlara dikkat etmek gerekir. Taşıyıcıların düşmesi ya da kaymaları sonucu oluşan denge kayıpları sedye içindeki kazazedeyi etkileyebilir ve hatta sedyenin düşürülmesi sonucu varolan yaralanmaya başka yaralanmalar da eklenebilir.

NAKİL SIRASINDA YARALI İÇİN RİSKLER
-Sedyenin düşürülmesi
-Sürtünmeye bağlı baş, yüz, ayak  yaralanmaları
-Sarsıntıya bağlı oluşan tıbbi durumlar
-Sürüklenme sırasında oluşan sırt ve bacak yaralanmaları
-Hipotermi

NAKİL SIRASINDA TAŞIYICI İÇİN RİSKLER
- Düşme, takılma ya da kaymaya bağlı yaralanmalar
- Aşırı yorgunluk, tükenme
- Tekrarlayan soğuma ve ısınma dönemleri nedeniyle kas krampları
- Hipotermi

SONUÇ

Sedyeyle yatay hareket için yukarıda çok sayıda yöntem açıklanmıştır. Tüm bu manevralar sırasında, gerek kazazede gerekse taşıyıcılarla ilgili varolan risklerin minimuma indirilmesi için, tüm manevralar sedye takım kaptanının kontrolünde ve uyum içinde yapılmalıdır. Özensiz, acele bir nakil ile, kazazedenin yaralanmasının daha da artabileceği unutulmamalıdır. Mağaranın özellikleri çok iyi değerlendirilmeli, geçişin zor olabileceği yerlerde gerekli önlemler alınmalı, sedye içindeki kazazedenin durumu her manevra sırasında yakından gözlenmelidir.


KAYNAKLAR
Hempel, C.,  Conover, A., F., 2001. On Call A Complete Reference For Cave Rescue, NSS Publ. USA, pp. 265-276.
Hudson, S., 1988. Manual Of U. S. Cave Rescue Techniques, NSS Publ. USA, pp. 117-122.
Tourte, B., Rizzo, N., Ubiergo,O., 1997, Cave Rescuer’s Manual, French Cave Rescue Organisation, France, pp. 80-87.
Bannerman, J., Fregeau, A., Hempel, C., Sullivan, M., 1993, Universal Study Guide For Cave Rescue Training, NSS Publ. USA, pp. 22/1

Fotoğraflar: Ahmet Elma, Birhan Altay, Koray Törk

Teşekkür: Ahmet Elma, Beste Avcı, Birhan Altay, Baturay Altınok, Emrah Öztekin, Koray Törk, Onur Avcı ve Vedat Gün’e Tuluntaş Mağarası’nda yapılan fotoğraf çalışmalarındaki katkılarından dolayı teşekkür ederiz.

Tulga ŞENER, Yücel GÜRSES (Mağara Araştırma Derneği - ANKARA)